Kunst en landleven
Kunst en landleven komen samen in de Zuidbuurt
Peter de Lange
Musis 2007
Wie zwijgt, ziet meer. Tijdens een gesprekspauze – Kim Zeegers heeft een ogenblik het terras verlaten voor een kort huishoudelijk overleg met haar partner Winnie Teschmacher dwaalt de blik ongestoord door de jonge aanplant in de boomgaard, om te blijven rusten op een van de laatste oude appelbomen, waarin juist een bonte specht neerstrijkt. Een grote bonte specht of een kleine bonte specht, dat valt vanaf deze afstand niet uit to maken. Zo’n detail is verder ook onbelangrijk; waar het om gaat is dat je hier spechten kunt waarnemen. Een zeldzaamheid, in Vlaardingen. We bevinden ons dan ook niet in downtown Vlaardingen. We zijn hier in de Zuidbuurt, een buurtgemeenschap die je op allerlei manieren kunt beleven, bijvoorbeeld als een verzamelplaats van zeldzaamheden.
De Zuidbuurt is het voormalige agrarische gebied dat sinds mensenheugenis als een groene buffer tussen Vlaardingen en Maassluis ligt. Tot een jaar of dertig geleden stonden er bij iedere oprit melkbussen langs de weg. Vlaardingen en Maassluis zijn dichter naar elkaar toegekropen, maar de Zuidbuurt ligt er nog steeds en is zelfs nog groen, alleen kun je het nauwelijks nog een agrarisch gebied noemen. Op nog maar een paar percelen zie je ’s zomers koeien grazen. Een groot deel van het land is omgeturnd tot surfplas, kanovijver, golfbaan of fietspad. Andere stukken liggen er een beetje doelloos bij, als een maatje to groot uitgevallen tuinen bij de boerderijen, die nu merendeels worden bewoond door stedelingen. Een aannemer, een handelaar in tweedehands goederen, een paardenliefhebber, een smid, een fysiotherapeut, recreatiehouders, kunstenaars. zij hebben de Zuidbuurt een ander aanzien gegeven – meer dat van een buitenwijk. Dat neemt niet weg dat de nieuwkomers de oorspronkelijke omgeving zo veel mogelijk in stand willen houden, dat wil zeggen: wijds en groen. Daar hebben ze de hulp voor nodig van degenen die in de afgelopen eeuwen het gebied hebben beheerd: de boeren. En daar wringt de schoen. Boeren zijn in de Zuidbuurt net zo schaars geworden als schoenmakers in de stad. Het grasland in West-Nederland is nodig voor woningbouw, recreatie en bedrijfsterreinen. Voor veehouders blijft steeds minder ruimte over. In de Zuidbuurt is Flip Dijkshoorn een van de laatste. De 72-jarige boer, ongehuwd en kinderloos, is hier geboren en getogen en lijkt vastbesloten hier ook tot zijn laatste snik te blijven. Zijn land grenst aan dat van twee nieuwkomers, Winnie Teschmacher en Kim Zeegers.
Flip Dijkshoorn
Glaskunstenaar Teschmacher vestigde zich in 1989 in de Zuidbuurt. Kim Zeegers (1954) werkte voordat ze naar Vlaardingen kwam in Den Haag. Maar ze is van oorsprong geen stadsmens. Ze groeide op in een Brabants dorp, zwemmen leerde ze in de Maas. Beroepsmatig liggen haar roots in het theater. Ze musiceert, regisseert en schildert. Toen Kim een jaar of vijf geleden bij Winnie op de boerderij kwam wonen, duurde het niet lang of Flip Dijkshoorn stond op een avond na melkenstijd op het erf om eens kennis te maken met de nieuwe buurvrouw. Vanaf het begin stond vast dat ze elkaar mochten. De belangstelling voor elkaars bezigheden was oprecht. Kim en Winnie werden uitgenodigd voor een tegenbezoek. Die visite verliep geheel volgens plattelandstradities. Kim Zeegers: “Het was een hele belevenis. Flip woont samen met zijn twee zusters. Ze ontvingen ons in de mooie kamer, die ze anders nooit gebruiken; zelf wonen ze uitsluitend in de keuken en in een gewone kamer. In de mooie kamer was speciaal voor ons het plastic van de stoelen gehaald en alles was gepoetst en afgestoft. We kregen koffie met gebak. Het was een hele ceremonie. We voelden ons zeer vereerd.” Zulke gebeurtenissen maken de Zuidbuurt tot een bijzondere, inspirerende woonomgeving. Er is meer dat tot de verbeelding spreekt. Zeegers: “Werk kan hier in alle rust ontstaan. De stilte zet je, zonder dat je daar invloed op hebt, aan het denken. Die brengt vanzelf dingen op gang. Deze buurt is zo rijk aan materiaal, het komt gewoon de grond uit. ik heb hier genoeg materiaal om m’n hele verdere leven kunst te creëren. De natuur draagt daar veel aan bij. De natuur is hier veel indringender aanwezig dan in de stad.
Het kan er heel extreem aan toegaan. Het kan gebeuren dat je het weiland van Flip ineens ziet veranderen in een groot spinnenweb, dan zijn er hordes spinnetjes bezig zilveren draden te trekken, fantastisch. En als je hier een regenboog ziet, zie je ‘m helemaal, hij begint bij goudpot A en eindigt bij goudpot B.” Daarbij heeft dit gebied het voordeel boven afgelegen stiltestreken als Drente, dat cultuur en beschaving altijd dichtbij zijn. “Dit is een groen eilandje tussen de industrie. je voelt hier altijd die trilling. Superstil is het nooit. je hoort de fabrieken, de snelweg, de trein, vliegtuigen die overkomen. Maar wat er ook gebeurt, de natuur overwint altijd.” Het drong al snel tot haar door dat het Zuidbuurtse boerenleven in het algemeen en dat van Flip Dijkshoorn in het bijzonder, de moeite waard was om te worden vastgelegd.
Fijnzinnig menselijk portret
Ze besloot er een film over te maken, een kunst die zij zich al bij het theater had eigen gemaakt en daar ook veel raakvlakken mee heeft: “Toneel maken is ook focussen, net als film. Daar ben je ook bezig de ziel van de mens uit te beelden.” Technisch was er dus geen probleem. Maar welke inhoud zou de film krijgen? Het mocht in geen geval een journalistieke documentaire worden met allerlei sociale en historische invalshoeken, geen reportage over een uitstervend beroep in een verstedelijkende omgeving. Wat ze wilde was een fijnzinnig menselijk portret schetsen. Wie is die man die elke ochtend om vijf uur het licht in de stal opdraait om vijftig koeien te melken, die op een tractor met een kar vol ruige mest erachter door het land hobbelt, die met een gifspuit op zijn rug het weiland vrijhoudt van onkruid? Wat beweegt hem? Het project loopt inmiddels ruim twee jaar. Een einddatum staat niet vast; waarschijnlijk ligt die ergens begin 2008. De première staat gepland voor volgende zomer tijdens de Hooimijtperformances, een reeks theatervoorstellingen onder de kap van de hooiberg op haar eigen erf. Hoe het eindresultaat van de film er uit zal zien is nog steeds een open vraag. “Het wordt hoe dan ook een kunstzinnige documentaire. Er zijn verschillende versies mogelijk. Ik heb nog geen definitieve keuze gemaakt. Wat ik in ieder geval laat zien, is het belang van de boer in deze omgeving. Wat hij alleen al voor het landschap betekent. Waar het me eigenlijk om gaat is zijn levenslust. Waar zit zijn power om to leven. Flip is geen arme boer, hij zou ook kunnen rentenieren, hij is ver over de 65. Maar hij gaat gewoon door. De conclusie moet haast wel zijn, dat hij zijn werk uit pure liefde doet. Dat probeer ik te portretteren. Zijn bevlogenheid. Dat is een thema waar ik in al mijn werk naar op zoek ben.De bevlogenheid van mensen.”
Sjamaan
Op fragmenten van de film die in mei in de Schiedamse kunsttempel Pand Paulus werden vertoond, was ondermeer te zien hoe zij zich de openingsscène voorstelt. “Het begint heel poëtisch. Flip loopt door het weiland met de gifspuit in de hand, hij zoekt bepaalde plantjes, hij spuit niet het hele weiland plat. Dat beeld vertraag ik, want dat gewetensvolle is essentieel en heel typerend voor Flip. Hij kent ieder plantje in de omgeving. Een ouwe sjamaan, vind ik hem. Hij heeft een groot ontzag voor de natuur. Hij kan ook prachtig vertellen over het leven op het land. Hij heeft een heel heldere kijk op het boerenbedrijf. Alleen al hem laten praten levert veel moois op.” Bij het maken van de film gaat zij tamelijk intuïtief te werk, niet volgens een vooraf vastgelegd scenario. ” Ik reageer puur op wat ik zie. Ik probeer hem op zo’n manier te volgen dat het natuurlijk is en geen geforceerde indruk maakt. Het liefst zou ik de beelden opnemen met m’n ogen in plaats van met een camera.” Ondanks haar betrokkenheid, bewaart ze afstand tot het onderwerp. De beelden worden niet gemanipuleerd, er wordt ook niets in scène gezet. Ze filmt wat ze ziet en wat er voor haar camera opdoemt. Dat blijft niet beperkt tot het dagelijks leven op de boerderij. Doordat ze zich niet aan een draaiboek hoeft te houden, kan ze reageren op iedere gebeurtenis die zich voordoet in het leven van haar hoofdpersoon.
Dioxinecrises
Toen de boer, die al jaren tobde met een versleten heup, werd geopereerd, zocht ze hem op in het ziekenhuis. Ze zat erbij als hij vergaderde met andere boeren uit de omgeving over de problemen met dioxine op hun land en ging mee naar een bespreking op het ministerie van VROM, waar Kamerlid en milieu-activist Remi Poppe trachtte voor de gedupeerde veehouders een schadevergoeding te regelen. Ze is niet gezwicht voor de verleiding om dit vervuilingsprobleem uit te diepen, terwijl dat toch diepe sporen in het gebied heeft achtergelaten. De grote dioxinecrisis in de jaren negentig deed een aantal boeren besluiten de Zuidbuurt voorgoed te verlaten en de achterblijvers worstelen nog steeds met de naweeën daarvan. Nieuwe dioxine-emissies hebben het trauma versterkt. Onlangs is één boer in de Zuidbuurt gestopt. Vanwege zijn hoge leeftijd. Maar ook omdat in zijn melk een paar maal enkele pictogrammen to veel van de giftige stof waren gevonden. Andere veehouders vragen zich ongerust of hoeveel toekomst er nog is voor hun bedrijven.
Kun je zo pal onder de rook van de Botlek eigenlijk wel koeien in een weiland laten grazen? Die vraag laat Kim Zeegers in haar film bewust onaangeroerd. “Natuurlijk kan je er een politieke documentaire van maken. Maar mijn uitgangspunt is niet dat ik iets aan de kaak wil stellen. Bij veel opnamen voel ik: het beeld dat ik nu registreer, zal verdwijnen. Maar dat is niet de reden dat ik het vastleg. Ik film het, omdat het onderdeel is van het verhaal. Als dit later waardevol materiaal blijkt omdat het een verdwijnende cultuur in beeld brengt heb ik er geen bezwaar tegen als de film tegen die achtergrond wordt vertoond.
Maar dat is bij het maken ervan geen doel geweest.” De film is ook geen doel op zich – het is enkel een medium. “Het is gewoon een vorm om me in uit te drukken. Of ik schilder, muziek maak, een theaterstuk regisseer of een film maak, doet eigenlijk niet zo ter zake. Het gaat om het kijken, om het ontdekken wat je ziet en wat je wilt zeggen. Pas daarna komt de vraag op welke manier je dat het best tot uitdrukking kunt laten komen.” In die zin verschilt een door Kim Zeegers geschilderd portret in wezen niet van een door haar gefilmd portret. Waarbij ze aantekent dat het woord portret niet letterlijk moet worden genomen. “Bij een portret denken mensen aan de stropdas of de bril die iemand draagt, maar dat zijn niet meer dan uiterlijkheden. Mijn portretten gaan over het innerlijk. Over de mens. Daar verdiep ik mij in.”
De Zuidbuurt
De Zuidbuurt, en vooral de Zuidbuurtbewoners, vormen een belangrijk thema van de Hooimijtperformances die deze zomer en volgende plaatsvinden op de boerderij. “Met die voorstellingen keer ik terug naar de muziek en het theater,” zegt Kim Zeegers. In de vroegere hooiberg, omgebouwd tot openluchttheater, zijn optredens te verwachten van stand up filosoof Roland van Vliet en zangeres Patty Trossel met een repertoire van Rilke-liederen. De verhalenvertelster Anne van Delft trekt langs de boerderijen om streekverhalen op te tekenen en die in de hooiberg na te vertellen. Voor de volgende reeks voorstellingen, in 2008, heeft Zeegers een groot Zuidbuurtproject op het programma staan. Eén onderdeel is vertoning van de documentaire over Flip Dijkshoorn. Haar motivatie om zoveel Zuidbuurt in haar voorstellingen te doen: “Deze plek is zo mooi, die moet je niet voor jezelf houden, die is het waard om met anderen te delen.”